Czy można zmienić osobowość człowieka?

Czy można zmienić osobowość człowieka lub podstawowe cechy jego charakteru, które utrwalają się w ciągu całego życia? Słynny austriacki psychoanalityk Sigmund Freud był zdania, że osobowość człowieka trwale kształtuje się już w młodym wieku, na przestrzeni pierwszych pięciu lat życia. Również wielu współczesnych psychologów uważa, że ogólna osobowość człowieka jest dość stała i niezmienna przez całe życie.

Można więc poprzez właściwe podejście i ciężką pracę osiągnąć zmianę charakteru, czy musimy pogodzić się z niepożądanymi cechami, które uniemożliwiają nam osiąganie naszych celów? Czy osobowość dana jest nam na stałe?
Życzenie zmiany osobowości to nic wyjątkowego. Marzeniem wstydliwych ludzi może być, by stać się bardziej otwartymi społecznie i komunikatywnymi. Z kolei osoby o dużym temperamencie mogą pragnąć zachowywać zimną krew w krytycznych sytuacjach. W wielu momentach życia człowiek może odczuwać potrzebę zmian pewnych aspektów swojej osobowości. Wielu ludzi wyznacza sobie nawet cele lub zobowiązania, by taką zmianę osiągnąć. Wszyscy znamy zapewne postanowienia noworoczne, by stać się osobą bardziej szczodrą, życzliwą czy cierpliwą.

Ogólnie przyjmuje się, że rzeczywiste i trwałe zmiany podstawowych cech charakteru mogą być niezwykle trudne. Jeżeli nie jesteś więc zadowolony z niektórych cech swojego charakteru, czy rzeczywiście da się coś zmienić? Niektórzy naukowcy, w tym psycholog Carol Dweck, podejrzewają, że klucz do zmiany charakteru leży pod powierzchnią podstawowych jego cech, w obszarze naszych wzorców zachowań, nawyków i przekonań.

Carol S. Dweck to amerykańska naukowiec z dziedziny psychologii osobowości i psychologii społeczno-rozwojowej. Studiowała na Uniwersytecie Yale, a obecnie pracuje na Uniwersytecie Stanforda. Jest członkiem Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk.  

W jaki właściwie sposób kształtuje się charakter człowieka

Naturalność kontra wychowanie

Żeby zrozumieć, czy da się zmienić osobowość, musimy najpierw odkryć, co dokładnie ją kształtuje. Tu do gry wchodzi kwestia naturalności i wychowania. Czy osobowość wynika z naszej genetyki (natury) czy naszego wychowania, doświadczeń i środowiska, w którym dorastamy? W przeszłości teoretycy i filozofowie często stosowali podejście jedno przeciw drugiemu, stając albo po stronie znaczenia natury albo wychowania, dziś jednak większość ekspertów zgodziłaby się, że nasze osobowości są kształtowane przez połączenie tych dwóch sił.

Interakcja pomiędzy oboma tymi wpływami skutkuje tym, w jaki sposób wyraża się nasza osobowość. Przykładowo, możesz mieć genetyczne predyspozycje do bycia przyjaznym i bezproblemowym, ale praca w środowisku o wysokim poziomie stresu może sprawić, że staniesz się mniej żywiołowy i bardziej ostrożny.

Historia bliźniąt

Carol Dweck opisuje historię identycznych bliźniąt. Wspomniani dwaj chłopcy zostali rozdzieleni tuż po urodzeniu i wychowywali się niezależnie od siebie w dwóch różnych środowiskach. Jako dorośli mężczyźni ożenili się z kobietami o takich samych imionach, mieli podobne hobby oraz podobne cechy charakteru, mierzone na skali osobowości. 

Właśnie tego typu przykłady stanowią podstawę idei, że nasza osobowość znajduje się w dużej mierze poza naszą kontrolą. I to właśnie przykłady podobne do historii bliźniąt, które zamiast bycia ukształtowanym przez środowisko i poszczególne doświadczenia, uformowane zostały przez geny, wskazują na siłę wpływów genetyki.

Tak więc genetyka jest bez wątpienia istotna, jednak inne badania wskazują też, że nasze wychowanie, a nawet nasza kultura wchodzą w interakcje z naszymi predyspozycjami genetycznymi i wpływają na to, kim jesteśmy. 

Kluczem jest spojrzenie tuż pod samą powierzchnię osobowości

Jednak doktor Dweck podejrzewa, że zmiany w osobowości są możliwe nawet pomimo to. Główne cechy charakteru wydają się być niezmienne przez całe nasze życie, jednak cechy leżące w warstwie pod powierzchnią charakteru, są zdaniem Dweck kluczem do tego, jak wygląda osobowość konkretnej osoby. I to właśnie cechy w tej warstwie można według niej zmienić.

Co dokładnie znajduje się w tej warstwie tuż pod powierzchnią głównego charakteru?

• Przekonania i system przekonań – a więc nasze spojrzenie na siebie, świat i innych ludzi. Odgrywa ono zasadniczą rolę w tworzeniu się głównych cech charakteru. Próba zmiany podstawowych cech charakteru to kwestia bardzo skomplikowana, jednak wysiłek włożony w zmianę tych systemów przekonań jest znacznie bardziej realny i wykonalny. Ich zmiana przekłada się następnie na to, w jaki sposób objawiają się podstawowe cechy charakteru.
• Inne teorie mówią o tym, że cele i strategie ich osiągania odgrywają decydującą rolę w kształtowaniu się cech osobowości. Przykładowo, jeśli ktoś ma osobowość typu A, może nauczyć się nowej umiejętności osiągania celów i technik radzenia sobie ze stresem, stając się tym samym osobą bardziej zrelaksowaną.

„Ludzkie systemy przekonań obejmują wizje naturalności i funkcjonowania jako takiego, zarówno niezależnie, jak i w relacjach z innymi i ze światem. Od wczesnego dzieciństwa ludzie rozwijają te systemy przekonań i idei. Wielu specjalistów w zakresie osobowości z różnych obszarów zgadza się, że elementy te stanowią fundamentalną część osobowości” – mówi Carol Dweck.

Dlaczego warto zajmować się systemem przekonań? 

Choć zmiana tych wzorców może być niełatwa, stanowi dobry punkt wyjściowy. To w co wierzymy, wpływa bowiem na nasze życie od samych podstaw, wpływa na to, w jaki sposób odbieramy siebie samych oraz pozostałych ludzi, jak przeżywamy codzienność, w jaki sposób stajemy wobec życiowych wyzwań i jak budujemy relacje międzyludzkie. Jeśli zmieniamy jakiś wzorzec systemu przekonań, to zmiana ta może mieć wpływ na nasze zachowanie, a być może także na pewne aspekty osobowości.

Weźmy na przykład odbiór samego siebie. Przekonanie o tym, że nasze cechy i atrybuty charakteru można zmienić, lub że są one stałe. Jeśli uważasz, że twoja inteligencja została ci dana z góry, prawdopodobnie nie będziesz się starać rozwijać własnego umysłu. Jeżeli z kolei – przeciwnie – będziesz twierdzić, że inteligencję można podnosić, będziesz się starać i próbować rozwijać własny umysł.

Zmiana prowadząca do lepszego postrzegania samego siebie

To oczywiste, że przekonania wpływają na to, jak dana osoba się zachowuje. Naukowcy odkryli jednak, że w celu zyskania lepszego postrzegania samych siebie ludzie mogą zmieniać swoje własne systemy przekonań. W jednym z badań studenci osiągnęli wyższą ocenę nauczycieli, lepsze średnie ocen i większe poczucie satysfakcji z nauki po odkryciu, że mózg tworzy nowe połączenia neuronowe w odpowiedzi na zdobywanie nowej wiedzy.

Nastawienie na stałość kontra nastawienie na rozwój

Badania Carol Dweck wykazały, że sposób, w jaki dzieci są chwalone, wpływa na to, jak postrzegają samych siebie. Ci, którzy są chwaleni za swoją inteligencję, mają tendencję do postrzegania cech osobistych jako niezmiennych (nastawienie na stałość – fixed mindset) – albo je masz, albo nie. Z kolei dzieci chwalone za wysiłek postrzegają inteligencję jako wielkość plastyczną (nastawienie na rozwój – growth mindset). Dweck odkryła, że takie dzieci wykazują się większą odpornością w pokonywaniu sytuacji stresowych i mają większe pragnienie uczenia się nowych rzeczy.

Co możemy więc zrobić, by zmienić nasze cechy charakteru?

Zmiana z introwertyka w ekstrawertyka będzie ekstremalnie trudna lub po prostu niemożliwa. Są jednak rzeczy, które zdaniem ekspertów możesz zrobić, by osiągnąć trwałe zmiany w konkretnych aspektach swojej osobowości.

• Skup się na zmianie swoich nawyków. Psychologowie odkryli, że ludzie przejawiający pozytywne cechy osobowości (na przykład życzliwość i uczciwość) rozwinęli nawykowe reakcje behawioralne, które następnie utrwalili. Nawyków można się nauczyć, więc jeśli stopniowo zmieniasz nawykowe sposoby reagowania, to możesz też zmienić cechę charakteru. Oczywiście musisz liczyć się z tym, że wyrobienie nowego nawyku lub zerwanie ze starym wymaga wysiłku. Ale przy wystarczającej praktyce nowy nawyk może stać się twoją drugą naturą.

• Zmień swoje postrzeganie siebie. Jeżeli wierzysz, że nie możesz się zmienić, to rzeczywiście do żadnej zmiany nie dojdzie. Jeśli starasz się być bardziej otwarty, ale jednocześnie jesteś przekonany, że twój introwertyzm jest cechą niezmienną, to po prostu nigdy nie spróbujesz być bardziej towarzyską osobą. Jeśli jednak wierzysz, że twoje cechy osobowości można zmienić, prawdopodobnie podejmiesz wysiłek, aby być bardziej towarzyskim.
• Przywiązuj większą wagę do procesu. Badania Carol Dweck wielokrotnie wykazały, że przedkładanie wysiłku nad zdolności jest kluczowe. Zamiast mówić sobie: „jestem mądry” lub „jestem utalentowany”, spróbuj powiedzieć sobie: „pracowałem naprawdę ciężko” lub „znalazłem sposób, jak to rozwiązać”. Powinieneś kultywować nastawienie na rozwój, a nie nastawienie na stałość. Nastawienie na rozwój spowoduje, że łatwiej wgryziesz się w zmiany i rozwój.
• Zanim to zrobisz, odegraj to. Psycholog Christopher Peterson szybko zdał sobie sprawę, że jego introwertyczna osobowość może mieć negatywny wpływ na jego karierę akademicką. By temu zaradzić, postanowił zacząć zachowywać się ekstrawertycznie w sytuacjach, które tego wymagały, takich jak przemawianie przed pełną studentów salą lub wykładanie na konferencji. W końcu takie zachowanie stało się po prostu jego drugą naturą. Będąc w dalszym ciągu introwertykiem, nauczył się, jak stać się ekstrawertykiem, kiedy było to potrzebne.

Zmiana osobowości może okazać się niełatwa, a zmiana niektórych ogólnych cech może być niemożliwa do przeprowadzenia w pełnym zakresie. Naukowcy uważają jednak, że istnieją rzeczy, które można zrobić, by zmienić pewne części swojej osobowości. Aspekty, które istnieją poniżej poziomu tych ogólnych cech i które mogą prowadzić do rzeczywistych zmian w sposobie działania, myślenia i funkcjonowania w życiu codziennym.

Moc wiary w to, że możesz dokonać postępów

Wykład wideo dr Dweck z polskimi napisami